Makam müziği köşemizde bu hafta uşşak var. Uşşak ilk bakışta sade ve kavranması kolay bir makam gibi görünür ancak layıkıyla icrası güçtür. Hele hele günümüzde daha da güçtür çünkü bilhassa makam müziği "dinlenerek öğrenilecek" bir müziktir. Yavuz Özüstün 'ün beyanıdır bu (bir ara Yavuz Bey ile ilgili uzunca bir yazı yazacağım. Memleketimizin kıymeti en az bilinmiş simalarından biridir ne yazık ki). Günümüzde makam müziği usta-çırak ilişkisiyle değil yazıdan, kitaptan öğreniliyor. Bu da lazımdır tabii ama usta-çırak ilişkisi makam müziğinin olmazsa olmazıdır. Kötü dinleyiciden iyi icracı olmaz. Tamam, bu kadar laf kalabalığı yeter. Şimdi makama gelelim. La'dan (dügah) la'ya (muhayyer) uzanır ve tek bir arızası vardır: Si 1 koma bemol yani segah perdesi (bu perdenin öneminden önceki yazılarda çokça bahsettim. Merak eden okusun). İşte böyle uzaktan bakınca çok kolay görünüyor. Şimdi vakit kaybetmeden bir eser seçelim ve kabaca analiz edelim, bakalım uşşak makamını ustalar nasıl duyuyormuş;
Gamzedeyim deva bulmam - Tatyos Efendi. Parçayı bilmeyen yoktur herhalde. Sade, ağdasız bir parça. Bundan iyisini bulamazsın tetkik için. Eser uşşak kalıbının dışına sadece iki kez çıkıyor ve her ikisinde de aynı yere uzanıyor. İlkini aranağmenin sondan bir önceki ölçüsünde görürsünüz; mi - fa#- sol / la - sol -fa (naturel) . Fa# yani eviç perdesi makamı oluşturan sesler arasında değildi fakat Tatyos Efendi eviç basarak rampayı çıkmış ve inerken eviç acem (fa naturel) olmuş. Fa#'i bir kez daha kullanmış ancak bu kez bir oktav pestte yani ırak perdesi olarak: "Kaderimdir". Tonal müziğe alışkın bir göz için her iki fa# de aynıdır ancak modal müzik tedrisatından geçen biri bunların hiç benzemediğini bilecektir. Bilmelidir. İkinci fa# uşşak makamı seyrinde çok mühimdir.
Kısacası bu parçadan şu üç dersi çıkarabiliriz;
•"Uşşak makamı altlarda yegah perdesindeki rast ile genişler". Yegah perdesinde rasta takılmayın. Çözmesi kolaydır, korkutmasın gözünüzü. Rast makamını yazmıştım, hatırlayın. Rast beşlisi sol - la - si 1 koma bemol - do - re idi yani rast, dügah, segah, çargah, neva. Yegahta demek re sesinde demek. Rast beşlisini 2,5 ses pestten çal diyor yani. Bu kadar. Ayva çiçek açmış yaz mı gelecek. Burada da yegahta rast beşlisi ile pestte genişlemektedir makam.
•Uşşak makamı tırmanışa geçtiğinde acem perdesi (fa) eviç perdesine (fa#) dönüşebilir. Akşam oldu hüzünlendim ben yine. Aynı numarayı bu parçada da görürsünüz.
•Uşşak makamı pestte genişler. Hemen hemen hiçbir zaman muhayyerin (la) ötesine geçmez.
Gerçekten de uşşak makamının özü yukarıdaki üç dersle sınırlıdır. Fakat bu hudutların içinde çok hoş nüanslar vardır. Öyle ki kimini yazıya bile dökememişlerdir. Neymiş bu gizemli nüans? Segah perdesi. Demiştim ki makamı oluşturan perdelerden biri de segahtır fakat gel gör ki çalarken kimse segah çalmaz. Hele hele inici ezgilerde muhakkak 1-2 koma daha pest basılır. Eksik bakiyye diye geçer teorikte ve bu arızanın bir işareti yoktur. Arel-ezgi sisteminde dışarıda kalmıştır. Dolayısıyla segah diye yazılır ama sen onu 1-2 koma daha pest basarsın ve makama havasını veren de gerçekten bu minicik perdedir. Öyle ki bu perdeye "uşşak perdesi" denir. Uşşak perdesini layıkıyla duyurmadan uşşak çalamazsın. Şöyle etüt edebilirsiniz; la (dügah) - si 1 koma bemol (segah) - do (çargah) - re (neva) yapın ve oradan geri inerken re (neva) - do (çargah) - si 3 koma bemol (uşşak) - la (dügah) basın.
Sınırlar içerisinde kalan diğer nüans da bu makamın asma kararlar açısından zenginliğidir. Bu ne demektir? Bu makamın bazı perdeleri geçici bir süre karar sesine dönüşür ve makamın seyrine başka bir makam dahil olmuş olur. Örnekle izah edeyim; Asma karar olarak kullanılan perdelerden biri segahtır. Yerinde eksik segah beşlisi sık kullanılır mesela. Segahı görmüştük: Si 1 koma bemol (segah) - do (çargah) - re (neva) ve mi 1 koma bemol (dik hisar). 5. sesi yani eviç perdesini (fa diyez) basmadık çünkü "eksik beşli" diyor. Bu çeşni, uşşak makamı seyrinde kullanılabilir. Tabii bunlar sık karşınıza çıkacak şeyler değil. 20. yüzyıl bestecilerinin eserlerinde neredeyse hiç duymazsınız. Bunu kimde duyarsınız? Şevki Bey. Nasıl Sadettin Kaynak hicaz makamına, hüseyniye vurgunsa Şevki Bey de uşşak makamına vurgundur. Bu makam hiçbir besteci elinde bu denli zengin değildir. Ben üstünkörü bahsedeyim, merak eden ilgisini derinleştirir. Hem Şevki Bey'i tanıtma fırsatı doğmuş olur bana da.
Bakmadın vaktiyle istikbaline
"uydu mu sandın" kısmı gelene kadar uzun bir uşşak. Sürpriz yok. Sonra dik hisar'da ferahnak, gerdaniye'de buselik, neva'da hicaz, neva'da rast! 8 ölçülük meyanda girmediği delik kalmamış.
Bîzâr ediyor âlemi bu hâl-i tebahım
Bir evvelki eser gibi bunda da meyanda dağılıyor zemin. Muhayyer'de kürdi ile sazlar meyana hazırlığı yapıyor sonra üç ölçü yerinde karcığar ve tekrar uşşak'a avdet.
Cânım gibi sevdikçe seni gönlüm ey âfet
Meyanda bu kez nevada hicaz kullanmış. Nevada hicaz için Şevki Bey'in imzasıdır denebilir. Aynı imzayı bunlarda da görürsünüz: Duçar-ı hicr-i yar olalı didem ağlıyor , Esiri zülfünüm ey yüzü mahım, Duçar-ı hicr-i yar olalı, Heva-yı aşk eser serde...
Ve hepsi nefis eserlerdir. Duru, sade durduklarına da bakmayın icrası hakikaten ustalık ister. O yüzden Şevki Bey'i okumaya Bekir Sıtkı Sezgin'den başkası pek yeltenmemiştir. Bu paragrafı Şevki Bey'in imzasının analizini yaparak bitirmek isterim. Uşşak içinde nevada hicaz çeşnisi ne demektir? Nevada hicaz beşlisini bulmak kolay. Hicaz beşlisi dediği la (dügah) - si bemol (dik kürdi) - do# (nim hicaz) - re (neva) ve mi (hüseyni). Bunu neva perdesine yani re sesine transpoze edeceğiz: Re - mi bemol - fa # - sol - la. Şevki Bey bu geçkiden sonra sıklıkla nevada buselik yaparak girer uşşak makamı içine. Yani nevada hicaz çalar sonra direk uşşak makamına geri döner. Madem nevada hicazdan bahsettik o zaman karcığar makamına da değineyim.
Şu zamana kadar hep basit makamlar hakkında yazdım. Bu makamlar iki parçadan oluşurlar. Mesela hicaz makamını oluşturan ilk dört ses yerinde hicaz dörtlüsü'dür, sonra gelen beş ses ise nevada rast beşlisi'dir. Efendim hüseyni makamı yerinde hüseyni beşlisi ve hüseynide uşşak dörtlüsü'nden oluşur. Uşşak makamı ise yerinde uşşak dörtlüsü ve nevada buselik beşlisi'nden müteşekkildir. Bu kadar örnek yeter. Uzatmayalım. Bunu şu yüzden anlattım; Şevki Bey'in imzası olan uşşak içinde nevada hicaz geçkisi karcığar makamı içinde bir gezinti anlamına gelir. Neden başka makam değil de karcığar tercih edilmiş? Karcığar makamı uşşakın komşusudur da ondan. Ne münsabet? Yerinde uşşak dörtlüsü ve nevada hicaz beşlisinden oluşuyor çünkü. Buradan şu dersi çıkarabiliriz;
•Makam seyri esnasında komşu makamlara uğramak seyri zenginleştirir. Fakat unutmayınız ki hiç de kolay değildir bu iş. Başka makama dahil olduğunuz anda zemin kayganlaşır. Bunu muhakkak deneyin ve tecrübe edin. Bu yazının muhatabı olanlara tavsiyem bu hafta sadece uşşak çalışmayın; uşşak'dan karcığara geçmeye ve geri dönmeye de çalışın.
Sağlıcakla.