Sözlü yahut sözsüz olabilen; temposuna göre ağır (largo), ağırca (andante) ve yürük (moderato) olmak üzere üç başlıkta toplanan; 9 zamanlı kırık havalardır.
En kısa ve öz haliyle zeybek formunun tanımını yapmaya çalıştım. Bu tanım duradursun şimdilik. Bu müzik bildiğiniz gibi bir silahlı grupla özdeşleşmiştir. Son derece ilginç bir durum çünkü böylesi bir vakanın pek az benzeri vardır. Mesela Ermeni fedailerinin de kendi müzikleri vardır: Hay heghapokhagan yerger denir. Bir örnek iliştiriyorum, isteyen dinler.
Bu şarkılarda bir kimlik göremezsiniz. Bizim vicdan-ı muazzam marşı ile aynı havadadır.
Avusturalya'daki eşkiyaların (bushranger) da kendine has müzikleri vardır. Ermeni fedailerinin müziklerinden epey farklı. Neden? Çünkü düzenli orduları yok bunların.
Bunlar başıbozuk tabir edilen tipler. Dolayısıyla kendi dillerini ve kimliklerini koruyabilmişler. Keza Rum çetecilerin müzikleri de sıradan marştan epey farklıdır. Hatta bizdeki zeybekleri andırırlar. Klefti derler bu çetelere. Şarkılarına da kleftiko denir. Az evvelki iki örneğe göre çok daha zengin bir külliyatı vardır bu şarkıların. Çünkü 400 küsur yıl boyunca dize gelmemişler. Bir kültür ve dil oluşturmak için muazzam zaman.
Keza Arnavutlara ait kangë kreshnikësh de dinlemeye değer, özgün bir müziktir.
Fakat buna karşın Güney Avrupa'daki hajdukların veya haidamakaların hatta İskoçların kendilerine has müzikleri yok. İşte bu sebeple zeybekler önemli.
Neden çok az örneği kalmış isyan ya da çete şarkılarının? Ya da zümre müziği diyelim buna. Pek az zümre kendine ait bir müzik/dil geliştirmiş ya da muhafaza edebilmiş. Yukarıda da bahsettim, sebebi zeybeklerin uzun süren varlıkları olsa gerek. Osmanlı Devleti'ne karşı gelen Türkmen veya Yörükler sonuçta zeybek denilen insanlar. Etnik azınlık değiller. Belki dini azınlık gibi görebiliriz ama etnik olarak kurucu unsurlar. Oysa dünya tarihinde ayaklanmalar bu kadar uzun sürmezler. Ya başarılı olur ya başarısız olur ama bir nihayete varır. İş bu kadar uzayınca zeybeklik hiyerarşisi, teamülleri, kültürü olan bir kuruma dönüşmüş. Samuray veya şövalyelerle daha fazla benzer noktaları var. Farkları da var tabii. Samuray iktidara sadıktır. Milli kimliği, imparatoru vs. için canını ortaya koymuştur. Şövalye de bir ülküye adar kendini. Ne bileyim güzelliğe adar mesela. Düello böyle çıkmadı mı ortaya? Din obsesyonunun yerini güzellik ve aşk obsesyonunun almasında şövalyelerin payı büyüktür. Rönesansı hazırlayan etkenlerden biridir mutlaka. Fakat her iki zümre de kendi sanatını yaratamamıştır. Onlara adanan bir sanat da yoktur bildiğim kadarıyla. Bu haliyle zeybekler oldukça farklılar. Ne güzelliğe ne de iktidara adıyorlar kendilerini. İnanç ve milli kimliğini muhafaza etse de savaşı bu değil. Başına buyrukluğun muhafazası desek yeridir. Bu kadarla kalsın. Yörelere göre zeybekleri tasnif ettim. TRT'nin repertuvarını esas aldım. Bazı icraları beğenmesem de alternatif yoktu, mecbur kaldım. Alternatifi olanlarda da en beğendiğimi seçtim. Mahalli çalgıcıları kayırmaya çalıştım.
Afyon
sahan sahan höşmerim
çemberim darda kaldı
köprünün altı testi
haydi güzelim
haydi güzelim kunduranı tek bas
çay kenarında inadına bitiyor kestane (seslendiren kimseyi bulamadım)
entarine peş olam
karanfil dallanır mı
Ankara
ankara zeybeği
karaşar zeybeği
mendil zeybeği
vara vara vardık bağa
Antalya
beydağı zeybeği
teke zeybeği
has bahçe zeybeği
çaya vardım çaylarım
desti doldurdum çaydan
erende yaylasında yaylayamadım
ak çeşmeden sular içtim (sinanoğlu zeybeği)
çay benim çeşme benim
gökte yıldız yüz altmış
Aydın
alıverin martinimi odamdan
abdal zeybeği
elifoğlu zeybeği
aydın zeybeği
yörük de yaylasında yaylayamadım
yörük ali zeybeği
tavas zeybeği
yağmur yağdı zeybeği
milas zeybeği
karaali zeybeği
kocaarap zeybeği
dumanı da vardır şu dağların başında
çaktım çaktım yanmadı
iki parmak zeybeği
kerimoğlu zeybeği
ördek suya dal da gel
kuruoğlu zeybeği
abalı zeybeği / abalımın cepkeni
kadıoğlu zeybeği
soğukkuyu zeybeği
yeni harmandalı
sinanoğlu
sabah namazı zeybeği
çay içinin milleri
ataköy zeybeği
tekeler zeybeği
ortaklar zeybeği
minareden at beni
yörükali (şu dalmadan geçtin mi)
Balıkersir
sabai
balıkesir zeybeği
balıkesir bengisi
ikili güvende
yağcılar zeybeği
bağyüzü zeybeği
pamukçu zeybeği
ayvalık zeybeği
gönen zeybeği
baylan nazmiye
kemeraltı
evleri var üst başta
kocakuşun yüksektedir oyunu
kayalca’nın daşları
edremit güvendesi
mendili oyaladım
Bilecik
bilecik zeybeği
bir incecik duman tüter bacadan
et koydum tencireye
kekliği vurdum taşta
söğüdün erenleri
Bolu
göynük zeybeği
köylü zeybeği
Burdur
kesinti zeybeği
avşar zeybeği
tefenni zeybeği
sabuncu zeybeği
onikidir şu burdur’un dermeni
ardıçtandır kuyuların kovası
mezer arasında harm
bahçen bozuk değil mi
gemideyim gemide
iğnem düştü yerlere
güyer bostanım güyer
kavaktan bir dal kestim
ceylan cemilem (kaydını bulamadım)
al yazmamı düreyim
tek zeybek
serenler zeybeği
dirmil efe
bahçe bahçe gezersin
Çanakkale
ada zeybeği
alay zeybeği
çanakkale zeybeği
edremit zeybeği
karanlık dere zeybeği
kusköy zeybeği
kaba güvende
karyolamın demiri
patlak zeybeği
Denizli
buldan zeybeği
gireniz zeybeği
ibrahim usta zeybeği
gaylı zeybeği
memeli zeybeği
mercanköşk zeybeği
sarayköy zeybeği
tavas zeybeği
kızılhisar zeybeği
al yazmamı düreyim
ağır tavas
beyler bahçesinde gandiller yanar
eğil kavağım eğil
eski tavas
et aldım elim yağlı
gül ıslattım billura
osmanımın mendili saman sarısı
siyah makara da ipliğim
yağar yağmur yer yaş olur
zobalarında guru da meşem yanıyor efem
Eskişehir
kırka zeybeği
eskişehir zeybeği
bu dağlar bağ olmaz
entarisi kırmızı
galkı da vermiş martinimin galeği
Isparta
alıverin dabancamı doldurem
ay doğar aşmak ister
evlerinin önü mersin
kesinti zeybeği
şu aydının uşağı
ısparta zeybeği
İçel
ceviz arasında vardır evimiz
çaya vardım çay bulanık
portakalım tekerlendi
yaktım mangalımı
İzmir
kordon zeybeği
bayındır zeybeği
bergama güvendesi
bergama zeybeği
saba güvende zeybeği
bergama bengisi
dağlı zeybeği
bergama'da pazarım
gündoğdu zeybeği
kasnak zeybeği
kozak zeybeği
soma zeybeği
yalabık zeybeği
ötme bülbül zeybeği
çandarlı zeybeği
hürmüz hanım zeybeği (karaburun zeybeği)
soğukkuyu zeybeği
dağcılar zeybeği
nazoğlu zeybeği
kuruoğlu zeybeği
burgaz zeybeği
sürmeli zeybeği
çaktım çaktım yanmadı
yaş pıynar köklenir mi
kalenin bedenleri
gökçe karga olaydım
karanfil yalakları
yunt dağı
entarisi mavili
aman aman bergama
zahide molla
ferizler’in gülleri
arpazlı
asmalı pencere
hantuman
kırmızı buğday
koca solak
kaba hava
kabak havası
süslü jandarma
bademli’ye bir incecik kış oldu
ince memed
yeşil gey yeşil guşan
harmandalı
minarede ezan var
izmir’in kavakları
kör bayram
ata binesim geldi
mavi krep başında
Kastamonu
çıkabilsem şu yokuşun başına
sepetçioğlu
kıyıktan çıktım yoruldum
kadifeden kesesi
şu çıraktan gece geçtim
gadife yastık yüzü
şu çırdaktan öğlen geçtim
hozurdayor aşağı imaret arası
et aldım dirheminen
üç kuş idik uçar idik havada
a benim mor çiçeğim
konaklar yaptırdım
Konya
fırın üstünde fırın
beyaz fesli esmer
bermende zeybeği
Kütahya
kar mı yağdı kütahya'nın dağına
yağmur yağar her dereler sel alır
hisarlı zeybeği
havada durna sesi gelir
ben kendimi gülün dibinde buldum
ay oğlan yiğit misin
feracemin ucu sırma
elif dedim be dedim
manisa’yla bergama’nın arası
bir gider de beş ardıma bakarım
delhadır başındayım
Manisa
sipil zeybeği
kayalıoğlu zeybeği
bozdağ zeybeği
kabartan zeybeği
soma zeybeği
korucu zeybeği
kırkağaç zeybeği
kara göze baktıran zeybeği
eski harmandalı zeybeği
mermere’nin yolları
koca ümmet
düz ovanın çamları
dam üstünde kestane
nalbandım
yeni harman dalı
yörük ali
bakırlı
odam kireç tutmuyor
aşağıki tarlanın darısı
Muğla
alı da verin benim baruduma, saçmama
al yazmanın oyası
kadıoğlu zeybeği
ince hava
gök soğanın cıpcığı
sürmeli zeybeği
feraye
yansın bodrum
gide gide yoruldum
çekirge zeybeği
yeni de cami önünde öğle ezanı okundu
pembeli basma
demirciler demir döver tunc olur
satı zeybeği
gemiler posta posta
rodos zeybeği
balıkçı zeybeği
uzun selvi ne uzarsın boşuna
eyüb’üm zeybeği
beş kaza zeybeği
tek zeybek
beş parmak’tan inmem ben
marmaris zeybeği
inceoğlu zeybeği
çıktım tepe zeybeği
cerit osman zeybeği
abdal zeybeği
eski ferayi
ben susadım sular isterim
ula zeybeği
bağlamam var üç telli
Rumeli
evlerinin önü handır
dolama dolamayı
Sakarya
geyve zeybeği
Tokat
biner atın eyisine
yörü güzel yörü
Uşak
islice
islamoğlu
garanfil oylum oylum
nazoğlu zeybeği
Söğüdün Erenleri'ni Quentin Tarantino da güzel icra etmiş. Demeden edemedim :/
Youtube yerine indirilebilir müzikler daha uygun oluyor; yazının şıkır şıkırlığını etkilemese de...